Một bài viết chỉn chu về Bizen

I. Những điều cơ bản nhất về Bizen mà bạn cần biết

Bizen Yaki có xuất xứ từ vùng Inbe, tỉnh Okayama. Đặc trưng của Bizen là sắc màu nâu đỏ và không tráng men. Đất sét để làm gốm Bizen rất đặc thù với hàm lượng chất hữu cơ và sắt rất cao, để nung được đồ gốm bằng loại đất sét này, lò nung bizen truyền thống được thiết kế rất đặc biệt, quá trình nung cũng kéo dài tới 20 - 30 ngày, nhiệt độ lò cao nhất lên tới 1200℃.

Hiện tại có một số cách như lọc chất hữu cơ ra khỏi đất nguyên liệu, thay đổi lò nung thủ công sang lò công nghiệp bằng gas, điện, dầu… giúp rút ngắn quá trình nung và kiểm soát chất lượng đồng đều hơn.
Đất sét Bizen có khả năng chịu lửa thấp hơn so với đất sét từ các loại gốm sứ khác và có tỷ lệ co ngót cao khi nung. Đồ Bizen truyền thống được nung bằng củi gỗ thông đỏ cùng các yếu tố khác như hàm lượng "kim loại" trong đất sét, vị trí sản phẩm, nhiệt độ nung,… ảnh hưởng đến màu sắc khác nhau của “hỏa biến” xuất hiện trên sản phẩm.
Không quá lời khi nói rằng đồ gốm Bizen là đồ gốm được tạo hình bởi người nghệ nhân và được vẽ bằng lửa.

Có lẽ bạn không biết một điều cực kỳ thú vị về Bizen đó là: Bizen Yaki không bao giờ có sản phẩm lỗi. Ishihaze và Kasegoma trên đồ gốm Bizen là những chi tiết mà ban đầu người thợ gốm Bizen cũng xem là lỗi. Tất cả các dòng gốm khác cũng đều sẽ coi đấy là “Lỗi”. Nhưng nghệ nhân Bizen về sau lại đặt tên cho nó là Ishihaze và Kasegoma và tìm các kiểm soát nó, để thứ “ngẫu nhiên” này xuất hiện trên tác phẩm của mình một cách cố ý. Nó thành điểm độc đáo của Bizen.

Bạn muốn hiểu về Bizen thì nên hiểu điểm cốt lõi, chân giá trị thực sự của Bizen là sự vươn lên để tìm kiếm vẻ đẹp trong khó khăn, với tài nguyên đất rất khó để làm đồ gốm, những nghệ nhân người Nhật trải qua hơn ngàn năm đã tạo ra 1 dòng gốm độc đáo bậc nhất mang vẻ đẹp của ngọn lửa, của sự ngẫu nhiên, biến những chi tiết vô giá trị trở thành vô giá.

II. Các loại hỏa biến trên gốm Bizen.

(Đây là thống kê không đầy đủ vì còn nhiều biến thể ít thông dụng khác).

1. Goma

Trong các lò nung sử dụng củi thông làm chất đốt, tro của củi tích tụ trên bề mặt sản phẩm trong quá trình nung. Tro bụi và nhựa thông bị thủy tinh hóa ở nhiệt độ cao. Đây là 1 loại "men tự nhiên".
Ở Bizen, trạng thái này trông giống như được rắc hạt vừng nên được gọi là "Goma".

2. Kasegoma

Trong số các loại biến thể Goma, những sản phẩm mà tro bụi bám trên bề mặt không bị nóng chảy và thủy tinh hóa mà ở dạng nửa cháy nửa không thì được gọi là "Kasegoma".
Những sản phẩm này thường nằm ở những góc khuất trong lò nung, không tiếp xúc trực tiếp với lửa.

3. Hai-kaburi
 

Quá trình nung Bizen, khi nhiệt độ lò được đẩy lên 1200℃, trên vài sản phẩm một số tro bụi bám dính trên bề mặt Bizen bị cháy. Kết hợp với nhựa thông và các tạp chất hữu cơ trong đất nguyên liệu Bizen, chúng bị vón cục tạo ra một lớp cát sần sùi trên bề mặt sản phẩmvới Ao Bizen.

4. Tamadare

Khi hạt Goma tan chảy hoàn toàn và chảy thành vệt, nó đặc biệt được gọi là "tamadare".

5. Koge

Tro và bụi không tan chảy hoàn toàn và kết cấu gồ ghề trông giống như bị cháy có màu đen sần sùi gọi là Koge nghĩa là “cháy”.

6. Kabuzeyaki

Người thợ gốm đậy miệng chai rượu sake bằng một món đồ khác và nung, phần được đậy kín sẽ không bị tro bụi và nhựa thông bám vào và giữ nguyên màu sắc, khác biệt với phần còn lại.
Sự tương phản này được gọi là "bao phủ".

7. Botamochi

Ban đầu, các tác phẩm được chất đống trong lò nung và việc sản phẩm có bề mặt nung không đồng đều được loại bỏ. Nhưng sau đó, những dấu vết của việc xếp một món đồ khác hình tròn trên chiếc đĩa khiến hình thành một vết tròn màu đỏ và không bám tro bụi và được xem như 1 nét đẹp của Bizen, vì vậy nó được gọi là "botamochi" nghĩa là “bánh gạo mochi”.

8. Nuke

Bằng cách sắp xếp kết hợp những thứ trong lò, người thợ có thể tạo ra một nơi mà tro bụi không bám vào và ngọn lửa không bắn trực tiếp vào đó.
Nó được gọi là "mất tích" vì chỉ phần đó có màu sắc như nó vốn có (màu nguyên thủy của đất sét Bizen) và tương phản với khu vực xung quanh.

9. Hidasuki

Một sợi dây màu đỏ tươi được tạo ra bởi phản ứng giữa hàm lượng kiềm của rơm và hàm lượng sắt của đất sét ở phần không tiếp xúc trực tiếp với lửa.
Hỏa biến này tạo ra bằng cách quấn rơm lên sản phẩm trước khi nung. Tùy thuộc vào lò nung, phương pháp quấn và phương pháp nung, các màu sắc khác nhau của Hidasuki như đỏ, xanh, vàng, bạc và đen sẽ được xuất hiện.

10. Hiiro (Đỏ tươi)

Phần có màu đỏ trên bề mặt được gọi là "Hiiro".
Đặc biệt, màu đỏ tím khi nung khử được gọi là "Shiso-iro" tức “màu đỏ tía tô”.

11. Sangiri

Sangiri là hình ảnh những vệt lửa 2 màu đậm nhạt hằn trên bề mặt Bizen. Đó là kết quả của quá trình ngọn lửa tiếp xúc trực tiếp vào sản phẩm gây ra. Đây có thể coi là loại hình thái hỏa biến thường thấy nhất của Bizen và cũng là khó kiểm soát nhất đối với bất kỳ người thợ gốm cũng như nghệ nhân Bizen nào.

12. Korogashi

Korogashi nghĩa là lăn. Sản phẩm được đặt nghiêng và đặt nằm trên sàn lò nung. Nó được chôn trong tro và lửa, thường nằm ở khu vực củi được ném vào và do không tiếp xúc trực tiếp với lửa nên nó có nhiều màu sắc và thay đổi khác nhau.  
Nó được đánh giá cao vì nó thường bị hư hỏng do bị củi gỗ ném trúng và nhiệt độ quá cao nên có ít sản phẩm còn nguyên vẹn khi ra khỏi lò.

13. Ishihaze

Những vết nổ trên bề mặt Bizen thường bị người Việt mặc định là lỗi lò. Những viên đá, sỏi nhỏ li ti chứa trong đất sét bị nổ tung do sự khác biệt về độ co ngót với đất sét trong quá trình nung tạo ra chúng, người nghệ nhân chấp nhận những vết tích này, coi nó là 1 nét đẹp của Bizen, còn đặt tên cho nó là Ishihaze
Ở Bizen, nó được coi như là phong cảnh sau thảm họa thiên nhiên (động đất, núi lửa…), đây được xem như là 1 vẻ đẹp đặc biệt và được đánh giá cao.

14. Aobizen – Bizen xanh

Nếu trong quá trình nung sản phẩm không được tiếp xúc trực tiếp với lửa, và trong 1 trường hợp đặc biệt xảy ra phản ứng oxy hóa - khử mạnh, toàn bộ sẽ bị cháy thành màu xanh lam - đen.
Đây được gọi là Ao Bizen, và trong số rất nhiều màu nung, nó cùng với Korogashi được đánh giá rất cao vì có số lượng ít do phản ứng rất khó xảy ra.

15. Shio Ao / Shokuen Ao (Màu xanh muối)

Trong quá trình nung, muối được thêm vào để làm cho chất kiềm từ muối bay hơi bám vào bề mặt dưới dạng men và phát triển thành màu xanh lam khi làm nguội. Đây là một loại men muối.
Vì bề mặt được tráng men nên nó rất mịn và được gọi là "màu xanh muối / xanh muối" để phân biệt với Ao Bizen. Ở Việt Nam gần như chưa thấy có sản phẩm có loại hỏa biến này.

16. Kuro-bizen – bizen đen

Khi sắp xếp sản phẩm vào lò nung, một số sản phẩm được vùi xuống dưới lớp cát trong lò, được che đi để toàn bộ hoặc 1 phần bề mặt của chúng không tiếp xúc trực tiếp với khói, lửa hay tro bụi. Giúp hình thành môi trường nung yếm khí, phần bề mặt sản phẩm được nung yếm khí này sẽ có màu đen. Người ta gọi là Kurobizen.